Η σιωπή - μια άρρητη επικοινωνιακή πράξη

Πολλές φορές στην καθημερινότητά μας συμβαίνει να σιωπούμε, άλλες φορές το καταλαβαίνουμε γιατί το κάνουμε συνειδητά, άλλες φορές δεν το καταλαβαίνουμε. Τι σημαίνει να σιωπάς και τι θέλει να μας πει, αυτές θα είναι οι ερωτήσεις που θα επιχειρήσουμε να απαντήσουμε. Κατ’ αρχήν γιατί συμβαίνει και σιωπούμε; Εκ διαφόρων λόγων προέρχεται η σιωπή. 

Ένας πρώτος λόγος είναι γιατί δεν έχουμε απλά να πούμε τίποτα πάνω σε κάτι που κουβεντιάζεται. Ο Κώστας π.χ. σε συζήτηση του Γιώργου και του Νίκου για πολιτική μένει σιωπηλός γιατί δεν γνωρίζει. Η επιλογή του να μην μιλήσει δεν είναι αυτονόητη. Και αυτό το λέγω γιατί θα μπορούσε να πει κάτι με τα λίγα σχετικά με την πολιτική που ξέρει, ή θα μπορούσε να ΄΄πάει΄΄ την κουβέντα αλλού σε κάτι που ξέρει. Η επιλογή του, όμως, να μην μιλήσει δείχνει ότι συμβιβάζεται με την υπάρχουσα κατάσταση και προτιμάει με την σιωπή του να συμβάλλει θετικά στην εξέλιξη του διαλόγου. 

Άλλος λόγος που προκαλεί την σιωπή είναι βέβαια να ξέρει, αλλά εσκεμμένα για κάποιο λόγο να μην θέλει να λύσει την σιωπή του. Ο Κώστας π.χ. σε συζήτηση του Γιώργου με τον Νίκο για πολιτική μένει σιωπηλός, γιατί, ενώ γνωρίζει το θέμα, επιλέγει να μην συμμετάσχει στην κουβέντα. Τούτο μπορεί να σημαίνει πολλά: μπορεί απλά να μην έχει διάθεση ή να είναι κουρασμένος για να μιλήσει, μπορεί να θέτει εαυτόν εκτός συζήτησης, γιατί δεν συμφωνεί με τον τρόπο που διεξάγεται η συζήτηση. Στην προκειμένη περίπτωση είναι το θέμα η πολιτική, όπου π.χ. ο Γιώργος και ο Νίκος συζητούν για κόμματα, και αυτό δεν αρέσει στον Κώστα που θέλει να μιλήσει ουσιαστικά για την πολιτική και όχι για κόμματα. Μπορεί επίσης να θεωρεί τον χώρο ή το χρόνο και αμφότερα ακατάλληλα για συζήτηση, π.χ. όταν είναι σε διασκέδαση ή σε προσωπικές στιγμές.

Άλλος λόγος που καθιστά κάποιον σιωπηλό είναι μερικές φορές και το πρόσωπο που έχει απέναντί του. Ο Γιώργος π.χ. δεν μπορεί να ΄΄βγάλει΄΄ λέξη, όταν είναι μπροστά του ο Αλέξανδρος. Για πολλούς και διαφόρους λόγους ο Γιώργος αδυνατεί να μιλήσει, ΄΄του κόβεται η φωνή΄΄ σαν να λέμε, γιατί είτε ο Αλέξανδρος δεν αφήνει περιθώρια για να μιλήσει άλλος, είτε ο τρόπος που μιλάει είναι τόσο ιδιαίτερος που αφήνει άφωνο τον συνομιλητή του. Αυτό συμβαίνει αρκετά συχνά και ανάμεσα στα δυο φύλα. Ο Πέτρος π.χ. ενώπιον της Μαρίας σιωπά, γιατί έχει κάποια αισθήματα απέναντί της. Και σιωπά ακριβώς επειδή δε θέλει να πει κάτι απρεπές ή κάτι ατυχές που να τον ΄΄ρίξει΄΄ στα μάτια της Μαρίας, ή, ενώ θα ήθελε να πει τόσα πολλά, τελικά δε λέγει τίποτα. Και μια που αναφερθήκαμε στα δυο φύλα, δε θα ήταν λάθος να αναφερόμασταν και σε δυο ανθρώπους που έχουν συνάψει μεταξύ τους σχέση ή είναι και παντρεμένοι. Πολλές φορές συμβαίνει να ακούμε ή να έχουμε λάβει πείρα και οι ίδιοι ότι με την / τον σύντροφό μου δεν επικοινωνούμε. Αυτό δεν σημαίνει πως δεν μιλάς κιόλας, αλλά τυχαίνει να είσαι σε ένα σπίτι με τον άνθρωπό σου και να μην αρθρώσεις ούτε λέξη, ή όταν πας το βράδυ για ύπνο. 

Πολλά άλλα παραδείγματα σιωπής θα μπορούσε κανείς να προσθέσει και να διαπιστώσει πως η σιωπή δεν είναι απλά ένα γεγονός στην καθημερινή μας ζωή, αλλά είναι ισότιμη, για να μην πω πιο βαρυσήμαντη από την ομιλία. Η κοινωνία βέβαια που ζούμε είναι λογοκεντρική, και θεωρεί την σιωπή αδράνεια, νωθρότητα και τα συναφή. Δεν είναι σε απόλυτο βαθμό σωστό αυτό, καθώς ό,τι αξία έχει η αδράνεια για τα έργα, έχει και η σιωπή για τα λόγια. Επειδή τα λόγια είναι σε ποσοστά πολύ περισσότερα από τη σιωπή, κάτι που εν τη ρύμη του λόγου σκεπτόμενος δεν ταιριάζει έτσι όπως το λέγω. 

Τα λόγια υπόκεινται σε ποσοστώσεις, αλλά η σιωπή όχι. Η σιωπή επειδή είναι υλικά κενή, τουτέστι δεν συνίσταται από ήχους, δεν μπορεί να σταθεί σε μια καταμέτρηση. Αυτό δεν την κάνει όμως πιο ΄΄αθώα΄΄, ίσα-ίσα που όσο περισσότερο ενίοτε αυξάνονται οι χρήσεις των λέξεων, άλλο τόσο και περισσότερο αυξάνεται η ποιοτική αξία της σιωπής. Σε μια περίσταση π.χ. που συζητιέται κάτι κάποιος σου απευθύνεται και σύ δε μιλάς, η σιωπή εδώ είναι ΄΄εκκωφαντική΄΄. Τότε η μικρή αυτή σιωπή αυτή τραβάει την προσοχή όλων. Ακόμα πιο έντονο είναι όταν διακυβεύονται και συναισθήματα. Η Μαρία π.χ. ρωτάει το αγόρι της τον Σπύρο αν την έχει απατήσει, και αυτός αντί να πει ένα ξεκάθαρα ΝΑΙ ή ένα ΌΧΙ προτιμάει τη σιωπή. Σ’ αυτήν την περίπτωση δεν είναι ρητορική η ερώτηση της Μαρίας, που ενδιαφέρεται ειλικρινά να μάθει, αλλά η απάντηση του Σπύρου δια της σιωπής του. Τώρα που το σκέφτομαι, ο καλλίτερος τρόπος να εξουθενώσεις έναν δεινό ρήτορα είναι να μην μιλήσεις, γιατί με αυτόν τον τρόπο τον βγάζεις έξω από τον χώρο δράσης του. Η σιωπή έτυχε να είναι και χαρακτηριστικό των φιλοσόφων, οι οποίοι προτιμούν να σκέφτονται σιωπηλά παρά να μιλάνε, όπως κάνουν οι ρήτορες. Αρκεί να θυμηθούμε εδώ τα θρυλούμενα παρά των Πυθαγορείων. 

Άλλωστε ένα από τα Χρυσά Έπη των Πυθαγορείων έλεγε: «Χρη σιγαν ή κρείσσονα σιγης λέγειν» (= πρέπει κανείς να σιωπά ή να λέγει πράγματα ανώτερα από την σιωπή). Με τον ίδιο τρόπο και οι μύστες στην αρχαιότητα ακολουθούσαν εν σιωπή τα τελούμενα. Η σιωπή θα μπορούσε να πει κανείς ήτο ιερή, ακριβώς επειδή με τα λόγια μπορεί κανείς να παραπλανήσει αλλά με την σιωπή όχι. Κάτι που είναι ιερό το βλέπεις ή το ακούς, αλλά δεν μπορείς να το διατυπώσεις ή να το μεταδώσεις, και αν το επιχειρήσεις δεν θα μπορείς να το εκφράσεις έτσι όπως το γνώρισες. Ο φιλόσοφος Wittgenstein έλεγε ότι «για όσα δεν μπορεί κανείς να μιλήσει, για αυτά θα πρέπει να σιωπά». Φαίνεται πως οι αρχαίοι απέδιδαν την σιωπή στην παρουσία του Ερμή. Έτσι π.χ. όταν επικρατούσε σιωπή στα συμπόσια πίστευαν ότι ανάμεσά τους βρίσκεται ο Ερμής. Ο θεός αυτός συν τοις άλλοις είναι και θεός του λόγου, και επομένως η παρουσία του ΄΄έκοβε΄΄ την φωνή των υπολοίπων κατά μια έννοια.

Είναι κρίμα που δεν υπάρχει κάποιος κλάδος που να έχει ως πεδίον ερεύνης του την σιωπή. Οι άμεσα συμβεβλημένες επιστήμες θα μπορούσαν να είναι η γλωσσολογία από την άποψη του πως συμβάλει η σιωπή στο νόημα μιας ρητά εκπεφρασμένης πρότασης, η κοινωνιολογία από την άποψη του πώς σχετίζεται με τις υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις, η ψυχολογία από άποψης του ποια είναι τα (ψυχολογικά) αίτια για την εμφάνιση της σιωπής.

«λαλήσας πολλάκις μετενόησα, σιωπήσας δ΄ουδέποτε»
«Reden ist Silber, Schweigen ist Gold» (= Το να μιλάς είναι ασήμι, το να σιωπάς χρυσό)

Από Γλωσσολόγο Μένιο